Biyolojik ve tinsel açıdan canlı dokuda rahatsızlık yaratan acı, birtakım toplumlarda isteğe bağlı olarak tekrarlanan bir ritüele dönüşebilmektedir. Çağdaş sanatta ise, birden fazla defa eleştirel bağlamda, izleyeni uyaran ve sarsan bir ileti olarak mana değiştirmiştir. Sanat yapıtının oluşumu kademesinde, gözün kazandığı tecrübe yerini vücudun kazandığı tecrübeye bırakmıştır. Günümüzde bilhassa vücut sanatkarı, içinde yaşadığı periyotta var olma şartlarını ve otoritenin çok istikametli olarak kendisini etkisiz kılma ve yok etme tehdidini eleştirir. Şov sanatkarı birtakım çalışmalarında mevtin eşiğine gelecek kadar risk alır. Şovlarını bir çeşit savunma stratejisi olarak kullanır. Sanatkarın yapıtında ve elinde nesneleşen acı, bir gerece dönüşerek sanatkarın kendi vücudu üzerinden ya da öteki birinin vücudu aracılığıyla kelam söylediği bir mana kazanır.
Performans sanatkarı denildiğinde akla birinci gelen isimlerden biri olan ve kendi kolunda tarihe geçmiş Sırp asıllı Marina Abramovic . Performansları, kendisini izleyenleri hayrete düşürecek derecede yaratıcı ve canlı olmasından dolayı de toplumsal deney statüsünde değerlendirilirdi. Lakin 1974 yılında canlandırdığı “Rhythm 0” isimli performansı insanı dehşete düşüren sonuçlarından ötürü başka sanat performanslarından keskin bir formda ayrılmıştır.
Abramovic altı saat boyunca olduğu yerde hareketsiz kalarak, etrafında olan hiçbir şeye reaksiyon vermemeyi amaçladığı Rhythm 0 performansı, başladığı üzere bitmemiştir. Bu performans insanlığın ne kadar vahşileşebildiğini gözler önüne sermesi bakımından kan dondurucu bir toplumsal deneye dönüşmüştür.
Bu performans mevzusuyla değil, dehşet verici sonuçlarıyla meşhur olmuştur. Marina Abramović, 1974 yılında gerçekleştirdiği “Rhythm 0″ isimli performansında bir galerinin ortasında durmuş ve önüne 72 adet farklı nesne yerleştirmiştir. Bu nesneler ortasında makas, tabanca, ip, zincir, gül, şarap, üzüm, jilet, bıçak gibisi insanların romantikleşebileceği ve vahşileceşebileceği nesneler bulunmaktadır .Sanatçı kıyafetinin üzerine, “Ben 6 saat boyunca burada ayakta duracağım. Bu nesnelerle bana istediğinizi yapabilirsiniz, olacakların hepsinden ben sorumluyum.” yazmıştır. Marina Abramović bu deneyinde insanların aslında özünde nasıl olduklarını, kendilerine hiç bir şey yapmayan hareketsiz bir sanatkara nasıl davranacaklarını ölçmek istemiştir. Altı saat sürmesi planlanan şovda Abramovic’in cansız bir model üzere sabit kalmasının yanında hayatının en güç gününü yaşayacağını şovun en başında varsayım edip edemediği ise merak konusu olmuştur. .
Çaresiz ve hareketsiz duran bir beşere başka insanların ne reaksiyonlar vereceğini gözlemlemek isteyen Abramovic, şovun birinci başlarında izleyicilerden hayli insancıl yansılar almıştır. Kendisine gül verenler, saçını sevenler, kek yedirenler ile başlayan birinci dakikalarda kim performansın sonunun böylesi bir yere gideceğini iddia edebilirdi ki? Zira dakikalar geçtikçe bir sanat performansı adeta vahşete dönmeye başlamıştır.
İzleyicilerden birinin bayana tokat atmasıyla ve karşılık olarak hiçbir reaksiyon almamasıyla birlikte başka izleyiciler de bundan yürek almışlardır. Abramovic’in tepki göstermemesi üzerine birtakım izleyenler kendisine daha sert vurmaya başlamışlardır. Şovun birinci dakikasında ona gül veren, saçını seven ve kek yediren beşerler bile karşısında nitekim reaksiyon vermeyen bu bayanın savunmasız olduğunu anlayarak şiddete eğilim göstermeye devam etmişlerdir.
İşler öylesine çığırından çıkmıştır ki masada bulunan dolu silahın Abramovic’e dayandığı ve kolay bir performans sanatının adeta vahşet gösterisine dönüşmesine sebep olmuştur. Vücuduna çeşitli eziyetlerde bulunan topluluğun yanında olanlara hassas olan ve sessiz kalmayan beşerler da yer almıştır. Ortaya girerek durum karşısında çaresiz olan sanatkarın gözyaşlarını silenler ve yaralarını temizleyenler bile olmuştur.
Performansın başında izleyiciler sanatkara gül verirler, dokunurlar, öperler ama vakit geçtikçe izleyiciler vahşileşmeye başlar. Sanatkarın üzerini makasla keserler, kucaklayıp sağdan sola taşırlar, iterler, üzerini jiletlerler, keserler, soyarlar ve Marina bu süreç içerisinde hiç reaksiyon vermez. İzleyicilerden bir tanesi eline tabancayı alır ve sanatkara doğrultur. Bu sırada galeri sahibi gelir adamın elinden silahı alır, zira silah doludur ve o vakte kadar vahşiliğini güzelce kanıtlamış olan topluluğun silahı ateşlemesi çok olağan bir durumdur.
Türlü müdahalelerden sonuncusu olan, vücuduna yöneltilen silahın yarattığı mevt gerçekliğiyle, gerçekleştirdiği şova son verir. Şovda hesaba katılabilecek acıtıcı objeler ortasında yer alan silah, sanatkarın gerçeğin bu tarafıyla yüzleşemediği bir duruma dönüşebilmektedir. Bu tıp şovlarda, Ortaçağ vücut teşrihlerinde olduğu üzere; evvelden duyurusu kelam bahsidir ve izleyici kendisi için hazırlananı almak için ilgili yerde mevcut bulunur.
Sosyal Deneyin Sonucu
Altı saatlik performansın bitmesi ile kan revan içinde hareket etmeye başlayan Abramovic’i gören izleyiciler sanat galerisini endişe içinde terk etmeye başlamışlardır. Kolay bir fikirle başlayan bu sıradan performans, insanların kötülük konusunda birbirlerinden cüret aldıklarını ortaya koymuştur. Karşılarında bulunan savunmasız bir beşere karşı ne kadar vahşileşebileceklerini gözler önüne sererek olayın bir toplumsal deney olmasına sebep olmuşlardır. “Hiç tanımadığınız bir beşere karşı olan davranışlarımızda tesirli olan sebepler nelerdir?” sorusuna Rhythm 0 deneyi epeyce açık bir yanıt sunar.
Marina Abramovic performansı bittikten sonraki verdiği röportaj konuşmasında, “Gösteri bittikten sonra otel odasına gidip aynaya baktığımda saçımda belli bir kısmın beyazlamış olduğunu fark ettim” açıklamasını yapmıştır.
İnsanların zalimce davranmayı kendilerinin tercih ettiğini, vahşetin büyümesinin onları durdurmaya kâfi olmadığını görürüz bu deney sayesinde. Gücün, şiddet ile özleştiğini düşünen bir avuç insanın, reaksiyon göstermeyen çaresiz insanın üzerinde kullanmakta hiçbir tereddüt duymadığı bu şiddet eğilimi, öteki bir şiddeti de beraberinde getirmektedir. Şiddetin bir örneği, şiddeti uygulamak için mümkün bir hale gelir ve bu artarak devam eder. Deney, son zamanlardaki yırtıcı toplumsal olayların nasıl arka arda seyir gösterdiğinin adeta kanlı bir örneğidir.