Cemed Loma’nın ‘Darbuka Solo’ isimli birinci kitabının yayın tarihi Haziran 2022. O açıdan, bu yazı gecikmiş bir inceleme yazısı olarak da kıymetlendirilebilir, genç bir şaire erken bir merhaba yazısı olarak da. Gerçi ne fark eder ki? Şiirin vakti, kozmosun uzay-zamanından da farklıdır, bireylerin kişisel, ülkelerin toplumsal vakit algısından da. Akreple yelkovan ortasındaki diyalektik münasebet, ne takvimlerle ne de saatlerle kurduğumuz o doğrusal, çizgisel bağla açıklanamaz şiir kelam konusu olduğunda. Seksen yaşındaki bir şairin şiirleri günümüz “genç şiiri”ne dahil olabileceği üzere, genç bir şairin şiirini de pekâlâ, hem lisanı hem hayata bakışı açısından eski şiirin antolojisine dahil edebiliriz. Kaldı ki, ülkenin gündemine bakarsak, öbür bir ülkenin on yılda yaşayabileceği kaosun toplamını birkaç ayda yaşayabilen, öteki bir ülkenin birkaç ayda yaşadığı ilerlemeye on yılda ulaşamayan bir coğrafyada, yayınlanan bir kitap hakkında dokuz ay sonra bir yazı kaleme almak, ne geçtir ne erken. Tam vaktidir da diyemeyiz. Zira hiçbir şeyin tam vakti değildir. Akrep daima sabit kalır, yelkovan, suratına erişemeyeceğimiz biçimde döner durur buralarda.
‘Darbuka Solo’, yayınlanır yayınlanmaz oldukça ilgiyle karşılandı. Bence, bunun iki değerli nedeni var. Her iki neden de, günümüzde genç şairler tarafından yazılan şiirin taşıdığı ortak özellikleri taşımakla birlikte, o özellikleri olumlu manada dönüştürerek genç şiire getirilebilecek tenkitleri hem bertaraf eden hem de dönüştüren bir şiire imza atmasıyla direkt ilgili Cemed Loma’nın.
Günümüz şiirinin en yaygın özelliklerinden biri, “ben” lisanıyla yazılması fakat bu “ben”in kitleselleşememesi. “Ben” lisanı kullanmanın bir sakıncası yok elbette fakat bu ben bir başkasına, yani alımlayıcıya, okuyucuya geçmiyor ve şiir öznesinin kendi ekseni etrafında dolaşmasıyla sonlu kalıyorsa, ister istemez bu tıkız bir şiire götürür bizi. Aslında, nesiller boyunca tartışılagelen bireysellik/bireycilik ikileminin de odak noktasıdır bu. Her ne kadar bunun günümüz şiirinin yaygın özelliklerinden biri olduğunu söylediysek de, “ben”de takılı kalma halinin yeni bir şey olmadığını da belirtmek gerek. Ahmet Oktay, ‘İmkansız Poetika’ isimli kitabında yer alan, 1990 tarihli bir yazısında periyodun genç şiiri için şöyle diyor: “Kendini arayan ben, bu arayışı örtmek için kendini varmış üzere sunuyor.” Bunun kıymetli bir tespit olduğunu düşünüyorum. Kendini arayan “ben”in, bu arayışın sonucunda bir maksada ulaşamaması ve bunu örtmek için de kendini varmış üzere sunması, şiirin terkidir. Demek ki, 1990’larda kendini arayan ben, 2023’te bu arayışı sürdürüyor. Tekrar de, aranan “ben”in otuz üç yıldır bulunamadığı sonucunu çıkarmamak gerek buradan. Hangi devirde olursa olsun, “ben”i bulanın güçlü bir şiire imza atabildiği, bulamayanın fasit bir dairede takılı kaldığını imliyor bu tespit aslında.
Darbuka Solo, Cemed Loma, 80 syf., İthaki Yayınları, 2022. BİRİNCİ TEKİL ŞAHISTAN BİNİNCİ TEKİL ŞAHISA
Cemed Loma, sıklıkla olmasa da “ben” lisanını kullanan şairlerden. “korkmuyorum farları açık evlerden/ mektup beklemekten merdiven silmekten/ sabahın köründe renkli renkli gözler toplamaktan” dizelerini bu telaffuz şekline örnek olarak gösterebiliriz. Lakin, farları açık konutlardan, mektup beklemekten, merdiven silmekten korkmayan şiir öznesi, sabahın köründe renkli renkli gözler topluyor ki, şiirin ismi olan Olağanüstü Talan’ı ve şiirin devamındaki kimi dizeleri düşündüğümüzde, buradaki ben’in toplumsal yapının yansıması olduğunu görüyoruz. “yetmiyor bu koridor bu ahmak kapı bu ülke”, “direne direne delirenler söylesin/ söylesin sınıflara müzik koyan” dizeleri sayesinde o “ben”in, aslında, toplumsal bir travmanın pençesinde yaşayan “biz” olduğunu anlıyoruz. “Keşke Kalahari çölünde belkiler içinde/ onu orasından bunu burasından/ otlatan bir çingene olsaydım” dizeleriyle başlayan Yuhlar Korosu isimli şiirde de, onu orasından bunu burasından otlatan bir çingene olmak isteyen şiir öznesi, şiirin ilerleyen kısımlarında “yumruğumuz belirli olsun” diyerek esasen şiir lisanını ben’den biz’e dönüştürdüğü üzere, “kucaklayamıyorsun dünyayı karnı insan dolu onun” diyerek insanı yok eden (doğayı değil bence) sistemi deşifre ediyor.
“geyik fotoğraflı yün kazaklarımı/ neredeyim diye katlayıp/ başımın altında uyursam geçtiğime/ o kadar kemiğin kaynaması bin yılımı alır” dizelerinde ise şiir öznesinin geyik desenli yün kazaklarını katlayıp yastık yapması, bu hareketi, “nerede” olduğunu sorgulamasıyla, aslında bilmemesiyle ilişkilendiriliyor. Bu sorgulama hali hepimizi ilgilendiriyor zira dayandığı temel sorun yün kazaklarını başının altına koyan şiir öznesini aşıp, tarihî bir sürece yönlendiriyor okuru: O kadar kemiğin kaynaması bin yılımı alır! Buradaki birinci tekil şahıs, kelam konusu bin yıllık bir süreç olduğu için, aslında “bininci” tekil şahıstır. Şiiri yazanın ya da şiir öznesinin bin yılı, binlerce yıldır bu topraklarda yaşayanların yılı, yıllarıdır aslında.
BAĞLAMIN İNCE İLMEKLERİ
Gelelim bu şiirlerin ilgiyle karşılanmasının ve günümüzde yazılan şiirlerden bir ölçüde ayrışmasının ikinci nedenine. II. Yeni şiiriyle birlikte güçlü biçimde hayatımıza giren “alışılmadık bağdaştırmalar” olarak da isimlendirilen imge tipinin, çok daha ağır ve uç örnekleriyle karşılaşıyoruz günümüz şiirinde. Gösteren ile gösterilen ortasındaki doğrusal münasebetin zayıf olduğu fakat zayıf olduğu kadar da çağrışıma yer hazırladığı bir imge tipi bu. Okura, birinci bakışta çok çarpıcı hatta sarsıcı gelen bu çeşit imgelerin riski, şayet kendi içinde bir bağlam oluşturuyorsa şiiri çok güçlendirmesi lakin bağlam kurulamamışsa, yalnızca mana açısından değil, çağrışım açısından da zihinde hiçbir yere oturamaması, sönümlenip gitmesi. Sözcüklerin çarpıcı ve etkileyici biçimde yan yana dizildiği lakin muhakkak bir bağlama oturtulamadığı çok sayıda imgeye rastlayabiliyoruz günümüzün genç şiirinde.
Cemed Loma, yer yer bu usul imgeler kullansa da, üstte kelam ettiğim tehlikeyi bertaraf edecek biçimde oluşturuyor bu imgeleri, bu sayede sarsıcı olduğu kadar da ayakları yere basan bir şiir lisanı kuruyor. “şehirde peyzaj kırkımda iltihap var/ şerbetçi otların ortası var/ ağzımın kenarında yeşil çimen var kırları yedim”. Kitaba ismini veren Darbuka Solo isimli şiirdeki bu dizeler, birinci başta çok bariz olmasa da, şehir/kır ikilemine dair olduğu izlenimi doğuruyor bizde. Şiirin devamındaki meyyit oksijen, kara karbon, dokumacılıkta çalışan kızların balyozu betona indirişi, bu çağrışımı hem destekliyor hem güçlendiriyor. Sonra da zati milföyden baba çıkmıyor, dost çıkmıyor cikletten, taşınmış topraklar hiçbir iklimi temsil etmiyor ve bununla yetinmiyor Loma, “ev imali vücudumla mesken yapımıyım hangimiz değiliz mesken yapımı/ yerle gök ortasında korna sesleri arasında” deyiveriyor Pek Rengine Aldanma Felek Eski Felektir isimli şiirinde. Akabinde, korna sesini, “zurna sesi Kürtçe sesi/ dahası var dahası yok” dizeleri takip ediyor. Tıpkı şiirdeki “biraz allık fırçayla hafif pudra asfalttan” dizesi, sözcükler ortasında direkt mana ilgisi kuramadığımız, yarattığı çağrışım da çok besbelli olmayan bir dize. Bu dize, kelamını ettiğimiz “alışılmadık bağdaştırmalar” kapsamında kıymetlendirilebilir. Lakin çabucak akabinde gelen, “eğri boyun ve kaval kemiği işe giderken” dizesi, yeniden tıpkı şekil imge yapısında olmasına karşın çağrışımın güçlenmesine neden oluyor. Birinci dizedeki allık ve pudranın işe gitmeye hazırlanmayı, makyaj yapmayı, asfaltın işe gidilirken geçilen yolu, ikinci dizedeki eğri boyun ve kaval kemiğinin, boyun ağrısı, tutulması üzere belirtileri imlediğinden yapılan işin içeriğini anlattığı ortaya çıkıyor. Üçlüğün son dizesi olan “yalpa budur”, yalnızca işe giden kişinin değil, bütün bir iş dünyasının, çalışma hayatı denen mevhumun aslında insan tipinin doğal ömür biçimi içinde bir yalpalama olduğunu açık biçimde vurguluyor.
Kısacası “ben”den “biz”e geçiş, yalnızca kişisel olandan toplumsal olana değil, tüm dünyaya, insanlığın temel sıkıntılarına hakikat dalga dalga yayılan bir eksen oluşturuyor. Sözcüklerin ve dizelerin kendi ortalarındaki bağlamsal ilgi ise birinci başta çok açık değilmiş üzere göründüğü, yalnızca manaya değil çağrışıma da müsaade vermeyeceği kuşkusu doğurduğu halde, ansızın bağlam bağı güçleniyor. Bu yüzden de, daha birinci kitabıyla güçlü bir şiir aksı oluşturuyor Cemed Loma.
Cemed Loma şiirinin arabeskle imtihanı ise, bana nazaran kitabın yeniden dikkat cazibeli ögelerinden biri. Arabesk bir söylemi çağrıştırır üzere yaparak okura çalım atıyor, sırtını arabeske dayar üzere yaparak okuru karşıt köşeye yatırıyor; atıyorsa kendi kalesine değil, arabeske gol atıyor. Bu da, bu yazının kapsamını aşan, ayrıyeten ele alınması, kıymetlendirilmesi gereken bir mevzu. Ben şimdilik bu mevzuya küçük bir çentik atmış olayım. Devamını sizler getirirsiniz tahminen.