Rahmetli Üstad Necip Fazıl Kısakürek “Destan” şiirinde ne hoş de demişti. “Bu taksimi kurt yapmaz kuzulara şah olsa.”
Bu yazımızda anlatacağımız tam da bu. Bir tarafta su servetinin asıl sahiplerinin görüşü bile alınmadan yapılan kolonyal paylaşımlar, öteki tarafta Afrika’nın uyanışı sonrasında bu kolonyal iradeyi çöpe atma çabası.
Keşifler ismiyle 15. yüzyılın sonlarında başlayan aslında ise dünyayı sömürmeye yönelik kolonyalizm dünyaya büyük ziyan verdi. Talanlar yağmalar, cinayetler, katliamlar, soykırımlar dünyada hayatın olağan akışını bozdu, dünyanın istikrarını onarılamaz bir halde bozdu.
Çoğunluğu Avrupalı uluslardan oluşan sömürgeciler yüzyıllar boyunca boyunduruğu altına aldıkları milletleri kendi periyotlarında iliklerine kadar sömürdükleri yetmezmiş üzere, gün olur da sömürgelerinden çekilmeleri durumunda hakimiyeti altında bulundurdukları bölgelerde geleceğe yönelik planlamaları çerçevesinde mayınlı alanlar oluşturdular.
Esareti altında tuttukları halklar bağımsız olup, kendi yerleştirdikleri piyonları onların sömürgeci taleplerini yerine getirmede yetersiz kalınca ya da bağımsızlık yanlısı güçler devreye girip idareler ellerinden çıkınca bu mayınlı alanlar devreye girecekti. Hem bölge halkları birbirlerine düşecek ve hem de bu kolonyal güçler bir biçimde o bölgelerle arabulucu, uzlaştırıcı kolaylaştırıcı vesaire sıfatlarla bölgelerle irtibatlarını kesmeyeceklerdi.
Afrika’daki bu mayınlı alanlardan biri kıtayı neredeyse büsbütün güneyinden kuzeyine geçen ve geçtiği her yere hayat veren, medeniyetlere kapı açan Nil Nehri’nin sularının paylaşımı ile ilgilidir.
On bir ülkeden geçip Akdeniz’e ulaşan Nil.
Nil Irmağı iki ana koldan oluşuyor, her iki kolu besleyen birçok da alt kolları var.
Afrika Büyük Göller bölgesinden kuzey doğuya hakikat akan Beyaz Nil’in kaynağı yüzyıllardır yapılan keşif faaliyetlerine karşın hâlâ tartışmalıdır.
Kaynaklara nazaran Beyaz Nil Nehri’nin kaynağı, ya Burundi’nin Buriri vilayetinden kaynaklanan Ruyvironza ırmağı, ya da Ruanda’da Nyungwe ormanlarından kaynaklanan Nyabarongo ırmağıdır. Etiyopya ve Eritre ile birlikte havzasında 11 ülke bulundurmaktadır.
Amharaca lokal ismi Abay (başnehir) olan, Mavi Nil ise Etiyopya’nın yüksek kısımlarındaki Tana Gölünden kaynaklanmaktadır.
Beyaz ve Mavi Niller kuzeye yanlışsız akışlarında Sudan’ın başşehri Hartum’da bir filin hortumunu (nitekim başşehrin isminin de Arapça Elhartum sözünden alındığı rivayet edilmektedir) andıracak biçimde birleşerek Nil Irmağı olarak kuzeye gerçek seyahatlerini daha fazla debi ile devam ettirmektedirler. Kaynağından denize döküldüğü yere kadar 6.758 km uzunluk ile dünyanın en uzun ırmaklarından biri olan Nil, 2,819 s/m3 debi itibarıyle düşük hacimli bir ırmaktır. Dünyanın en uzun ırmaklarından birisi olan Amazon’un denize kavuştuğu andaki debisinin 224000 s/m3 olduğunu zikredersek, ne dediğimiz daha yeterli anlaşılır.
Nil Irmağı, sulama havzası itibariyle çok büyük bir alanı sulamaktadır. Bu alan Afrika yüzölçümünüm yüzde onuna, Türkiye yüzölçümünün dört katına denk gelen 3,4 milyon km2’lik büyük bir alandır.
Rönesans Barajı yapılması ile ilgili planlamalar 1950’li yıllara, İmparator Haile Selassie periyoduna kadar gitse de 4,8 milyar dolarlık projenin temeli fakat 2011’de atılabildi.
Nil havzasının son ülkesi ve Nil suyuna bağımlı Mısır projeye karşı çıktı ve engellemeye çalıştıysa da büyük ülkeler ve Sudan dahil Nil’e kıyıdaş ülkelerden dayanak bulamadı.
Mısır’ın baskısından ötürü memleketler arası finans sağlanmadığı için Etiyopya finansmanı çeşitli pay senedi vesaire üzere mali enstrümanlarla sağlama yoluna gitti.
Rönesans Barajı bittiğinde 1800 metre uzunluğu, 170 metre yüksekliği ile Afrika’nın en büyük, dünyanın yedinci büyük hidroelektrik santrali olacak, toplamda 74 milyar metreküp su toplayacak. Baraj senede 15,700 GWh elektrik üretecek.
Barajın dolması mevsimsel yağmurlara nazaran 4 ila 7 yıl ortasında bir vakit alacak. 20 Şubat 2022’den itibaren iki tribün elektrik üretmeye başladı ve ulusal elektrik şebekesine bağlandı.
Etiyopya, baraj inşaatını tamamlayıp, su doldurmaya başlayarak ve hatta elektrik üretimine de başlayarak büyük bir iş gerçekleştirdi. Geleceğe yönelik kolonyal iradenin, en azından Mavi Nil üzerinde, sürmesini engelledi.
Mısır, barajın yapılmasında en büyük gürültüyü çıkaran ülke oldu.
Mısır 1929 ve 1959 kolonyal devir mutabakatlarına atıf yaparak Etiyopya’yı engellemeye çalıştı.
Ne var ki, her iki muahede da kolonyal periyot anlaşmalarıydı. Nil’e kıyıdaş ülkeler esasen taraf değildiler ve hesaba da katılmamışlardı. 1959 muahedesinde yeniden kıyıdaş ülkeler devre dışı bırakılıp, Mısır su ulufesi dağıtırcasına Sudan’la Nil sularını paylaşmış, aslan hissesini kendine ayırmış ve havzada su irtibatlı yapılacak projelerle ilgili kendine veto hakkı vermişti. Mısır havzanın en sonundaki ülke değil de güya su kendi topraklarından çıkan ve suyun layüs’el işvereni üzere davranıyordu.
Kolonyal güçler İngilizlerin İtalyanlarla, İngilizlerin Mısır’la, Mısır’ın Sudan’la muahedeleri zati taraf olmayan kıyıdaş ülkeleri bilhassa de Etiyopya’yı bağlamayacaktı.
Etiyopya’yı ilgilendiren tek mutabakat İngilizlerin Etiyopya “Krallar Kralı” II. Menelik’le 15 Mayıs 1902’de yaptıkları mutabakattır. Muahede, Etiyopya’nın Beyaz Nil’e dökülen Etiyopya suları üzerinde suyu büsbütün kesecek halde rastgele bir işe İngilizlerle mutabakat yapmadan müsaade etmemesini içermektedir ki, Amharca ve İngilizce versiyonları farklılaşmaktadır. Ayrıyeten Etiyopyalılar anlaşmanı yürürlüğe girmediğini de sav ediyorlar.
Mısır, işte bu muahededen hareketle Etiyopya’nın tek taraflı bir işe başlaması konusunda uyarmış ve hâlâ tezinde ısrarlıdır.
Mavi Nil üzerine baraj üretimi gündeme geldikten sonra, husus ile direkt bağlantılı Etiyopya, Mısır ve Sudan tarafları meseleye görüşerek bir tahlil bulabilmek için uzun süren müzakereler yürüttüler. Fakat hiçbiri başarılı olmadı. Etiyopya’nın barajın tamamlanması ve doldurması için vakit kazanmasına sebep oldu.
Taraf ülkelerin yaklaşımları
* Mısır:
Suyu bir ulusal güvenlik sıkıntısı olarak gören Mısır, barajı su güvenliğine önemli tehdit olarak pahalandırıyor. Evvelki periyotlarda ilgili ülkelere savaş tehditleri yağdıran, bu uğurda darbeler yaptıran, 2020 yılında BM Güvenlik Konseyi’ne bile başvuran Mısır, başlangıçta 1929 ve 1959 mutabakatlarına sarıldı. Lakin yanlış bir siyasetti. Muahedelerde Etiyopya ve kıyıdaş ülkeler devre dışı bırakılmışlar, taraf değillerdi.
Baskı ve tehdit siyasetleri yarar vermeyen Mısır, projenin her geçen gün tamamlanmaya başlamasıyla barajın doldurulması ve baraj su idaresi, bilhassa kuraklık devirleri ile ilgili siyasi bir mutabakat koparmaya çalıştı. Mısır hiç değilse barajın doldurulma müddetinin 12-20 ortasında uzatılmasını istiyor.
Mısır, Etiyopya’daki Ezher’de eğitim görmüş Müslümanlar ve Kıpti Kilisesi’ne bağlı Hristiyanlar üzerinden tesirli olmak istiyor. Ayrıyeten, istikrarsızlaştırma faaliyetleri de yürütüyor.
* Etiyopya
Etiyopya kolonyal periyot mutabakatlarını taraf olmadığı gerekçesiyle tanımıyor. Bağlayıcı hususların olmadığı yeni muahede için başlattığı üçlü görüşmelerde ilerleme sağlanamadı. Vakit zaman da görüşmelerden çekildi.
Etiyopya, halkının elektriğe, zirai sulamaya muhtaçlığı olduğunu ve barajın bu sıkıntıları çözmede tesirli olacağını savunuyor. Süreç içerisinde baraj sorununu ulusal problem haline getirmeyi de başardı. İstikrarsızlaştırma atılımlarını şimdilik savuşturdu ve elini oldukça güçlendirdi. Barajın doldurulma müddetini ise 4-7 yıl içerisinde tamamlamak istiyor.
* Sudan
Sudan, Etiyopya-Mısır menfaat çekişmesi ortasında kaldı. Tahminen de darbe ile yıkılan Ömer El Beşir bu çekişmenin kurbanı oldu. Mısır yanında kendisiyle uyumlu bir Sudan istiyordu. Fakat Sudan iki tarafa da eşit aralıkta kalarak özgün strateji geliştirdi. Mısır üzere Sudan da yasal olarak bağlayıcı bir mutabakat istiyor.
Sudan, Mısır üzere Etiyopya’nın tek taraflı olarak barajı doldurmasına karşı çıksa da daha ucuz elektrikten istifade edecek, daha kolay sulama imkanı kazanacak ve sel felaketi riskinin azaltacak bir ülke olacak. Ayrıyeten özgün duruşu ile Mısır ve Etiyopya ortasında bir aracılık rolü oynayabilir.
Büyük güçlerin yaklaşımı
Çin, Etiyopya’ya yakın durup barajın faaliyete geçmesi için çalışıyor. ABD, Mısır ile Etiyopya ortasında istikrar oluşturmak istiyor. Rusya, Adis Ababa ile güvenlik işbirliğini güçlendiriyor.
BM Güvenlik Kurulu ise her üç ülkeye Afrika Birliği öncülüğünde yapan ve işbirliğini önceleyecek halde masaya çağırıyor.
Etiyopya, Hidase Barajı’nı tüm koşullara karşın tamamlayarak, kolonyal iradenin geleceğe hakikat da hâkim olmasını engelledi.
Şimdi öncelik, sorun soğumuş üzere dursa da Mısır ve Etiyopya ortasında askeri çatışmayı engellemek olmalı.
Suyun hayatın en kıymetli ihtiyacı olduğunu düşünerek artık taraflar, bilhassa de Etiyopya için adil bir paylaşım planı ile masaya oturma vakti. Etiyopya masaya eli güçlü olarak oturacaktır. Irmağın aktığı tarafta 150 milyondan fazla insanın suya muhtaçlığı unutulmamalıdır.
Mısır ve Sudan için asıl güç vakitler Beyaz Nil kıyıdaşı ülkelerin de Nil suyundan haklarını almak için harekete geçmeleriyle başlayacaktır. Ayrıyeten, kıyıdaş ülkeler de kendi ortalarında sorun yaşayabilirler.
Dolayısıyla, kıyıdaş ülkeler de adil bir paylaşım için bir muahedeyi en kısa müddette neticelendirmelidirler.
Nil suları paylaşımında asıl problem evvelki mutabakatların Mısır’ın inhisarında olmasıydı. Mavi Nil Etiyopya’dan kaynaklanmasına karşın Etiyopya’yı kapsamayan mutabakatlar yapılmasıydı. Arap Baharı ile birlikte o periyot Etiyopya başbakanı Meles Zenavi baraj sıkıntısını ulusal sıkıntı haline getirdi.
Mısır su üzerindeki hegemonyasını kaybetmek istemediği ve Etiyopya’da adaletsizlik hissettiği için iki ülke anlaşamadı.
Şimdiki sorun barajın kaç yılda doldurulacağı ile ilgili. Yedi yıla kadar mı, yirmi yıla kadar mı?
Etiyopya’da birçok etnik bölünmüşlüğe karşın herkes baraja ulusal bir sıkıntı olarak sahip çıkıyor.
Ortak bir sistem oluşturulup paylaşım yapılmalıdır.
Camp David Anlaşması’nı Mısır’ın kabul etme kurallarından birisi Nil’in hegemonyasının büsbütün kendilerine verilmesiydi. Suyun en az kirlendiği kıta Afrika’dır. Mısır, dini farklılıkları kaşıyıp istikrarsızlık oluşturmak istiyor.
Büyük Etiyopya Rönesans Barajı Mısır’a karşın yapılabilmiş bir barajdır, elektrik ve sulama gayeli. Lakin bölge iklimini olumsuz etkileme durumu var. Gerçekten iklim değişikliği başladı.
Barajın alüvyon toprakların aşağı akışını engellemesi de Mısır açısından öbür sorun. Sorunun politikleşmesi sorunu çözümsüzlüğe itiyor. Mısır’ın, Etiyopya’nın Tigrey ile savaşı vaktinde Tigrey’e takviye verdiği argümanları öne sürüldü. Mısır’ın askeri bir tutum alması mümkündür ancak zordur, kendisine daha fazla ziyan verebilir.
Etiyopya’nın barajın ziyan vereceği suyun alt kısımlarındaki milyonlarca çiftçiyi unutmaması lazım.
Sudan devrik lideri Ömer El Beşir Etiyopya ile anlaşmıştı. Mısır Sudan’da müttefik bir hükümet aradığı için devrilme nedenini buna bağlayanlar var. Sudan darbe sonrası Etiyopya’ya kimi askeri ataklar yaptı fakat zayıf kaldı.
Bölgede görülmeyen değerli bir faktör de İsrail’in faaliyetleridir. Nil Havzası’nda güçlenmek istiyor.